Plodnost zemljišta Srbije – da li je i koliko pogodno za poljoprivredu?

Plodna zemlja je najveće blago jedne zemlje! Ona hrani, brani i uči narod životu, radosti, zdravlju i snazi, a da bi njena funkcija bila u potpunosti prilagođena našim ptorebama i namena zadovoljena – plodno zemljište je potrebno negovati, obrađivati, dohranjivati i starati se o njemu.

Srbija, sa oko milion hektara plodne oranice, spada među prve zemlje ovog dela evrope, čiji je primarni faktor zarade ratarstvo, odnosno uzgoj i izvoz brojnih kultura, u sve zemlje sveta.

U narednom tekstu, bavićemo se pitanjima koliko je naša zemlja pogodna za uzgoj različitih kultura, gde se najplodnija zemlja nalazi i koje mesto u svemu tome zauzima proizvođač.

Šta je plodno zemljište?

Pre samog početka priče o pronalaženju najplodnije parčadi naše zemlje, potrebno je razumeti, šta to posebno izdvaja naše oranice, odnosno – šta zapravo znači pojam “plodno zemljište”.

Plodnost zemljišta odnosi se na sposobnost tla da podrži i iznese rast poljoprivrednih biljaka, odnosno da pruži biljkama adekvatno stanište i omogući mu prinose visokog kvaliteta.

Da bi zemljište bilo plodno, ono mora podržavati određena svojstva. Pre svega, plodno zemljište mora posedovati sposobnost snabdevanja esencijalnim nutrijentima i vodom u adekvatnim količinama, koje bi biljka dalje koristila za rast i reprodukciju.

Plodno zemljište ne sme biti “uprljano” toksičnim supstancama koje mogu naškoditi rast naših kultura i mora posedovati propisana svojstva, među kojima su najbitnija:

1. Dovoljna dubina zasada koja omogućava adekvatan rast korena i zadržavanje vode
2. Dobra unutrašnja drenaža (odvođenje viška vode) i provetravanje zemljišta
3. Dovoljno organske materije u gornjim slojevima, neophodne za zdravu strukturu zemljišta, zaštitu biljaka, zadržavanje vlage i dalji razvoj
4. Optimalna pH vrednost zemljišta, prilagođena uzgajanoj kulturi
5. Prisustvo korisnih mikroorganizama koji podržavaju rast i razvoj biljke

Treba imati na umu da plodno zemljište nastaje dugotrajnim procesima raspadanja geološke podloge, što se dešava usled delovanja različitih klimatskih uslova i složenih mikroorganizmima (gljivice, biljke, insekri, mekušci…), a onda i posredstvom minerala izhumifikacije (izdvajanja organske materije) i mehaničkom obradom samog zemljišta.

Prema tome, na prostoru Srbije razlikujemo nekoliko vrsta veoma razvijenog zemjišta, poput: rendzina, rankera, černozema (crnice), crvenice, smonica, gajnjača, podzola, pseudogleja, močvarnog i slanog zemljišta.

Gajnjače i černozem – najplodnija zemljišta u Srbiji

Svi znamo da Srbijom “vladaju” njive, voćnjaci, duge povrtarske leje, gusti vinogradi… Srbi su tokom čitave svoje istorije ulagali i okretali se ratarstvu, pretvarajući močvare i šume u plodno zemljište koje bi prehranilo njih i njihove porodice. Na ovaj način je stvorena i najplodnija zemlja u Srbiji, zemljiše od neprocenjihog ekonomskog ali i kulturnog značaja među kojim se izdvaja plodna crnica, poznta i pod nazivom černozem.

Černozem nastaje u uslovima umerene do suve, kontinentalne klime, tako da se može definisati i kao zemljište tipično za stepska područja. U uslovima kvalitetnog navodnjavanja, na crnici se postižu visoki i stabilni prinosi svih gajenih biljaka.

A gde se nalazi? Više od milion hektara Vojvodine, čini plodna crnica, dok je u ostalim delovima Srbije ima na potezu oko Mačve, Stiga i Braničeva – sveukupno oko 200.000 hektara.

Basensko područje nekadašnjeg Panonskog mora je karakterističan primer mesta gde možemo pronaći najplodnije zemljište u Srbiji, pogodno za uzgoj žitarica, šećerne repe, suncokreta, ali i drugih kultura. Za crnicu je karakteristično da je veoma bogata humusom, što nije čudan podatak s obzirom na činjenicu da se humus najčešće sreće na aluvijalnom zemljištu rečnih dolina.

Gajnjače – riznica voćarstva i povrtarstva

Još jedan tip plodnog zemljišta i obradivih površina te u Srbiji jesu i gajnjače. Njih karakteriše dobro ocedna i topla područja, sa velikim procentom crnice u sebi, ali i sa određenom pojavom dominantnih minerala poput Ca ili Mg.

Gajnjače ćemo lako prepoznati po pesku, glini, humusu i gvožđu. Na osnovu količine pronađenih elemenata, zavisiće i boja; ako ima više gvožđa, gajnjače će poprimiti rumenkastu nijansu, dok su tamne gajnjače karakteristične tamo gde je zemlja bogata humusom. Gajnjače su u dubljim slojevima najčešće mrkosmeđe boje.

Primarni tip vegetacije na gajnjačama su hrastove šume, mada su one pogodne i lako prilagodljive ratarskoj, povrtarskoj, voćarskoj i vinogradarskoj proizvodnji.

Gajnjače možemo pronaći na nižim, planinama i u brdima oko Južnog oboda Panonskog basena, kao i u slivu Južne Morave. Sudeći po mestu zastupljenosti, na gajnjačama dobro uspevaju voćke poput šljive, kruške i jabuke. 

Gajnjače su najrasprostranjenije plodno zemljište u Srbiji, jer ga ima i u ravničarskim, brdskim i planinskim predelima. Nastale su nakon krčenja (hrastovih) šuma i njihovog pretvaranja u obradivo zemljište.

Ostali tipovi veoma plodne srpske zemlje

Kako je većina površine naše zemlje prekrivena brdsko-planinskim predelima, podrazumevamo da su te oblasti nastale na matičnim stenama kojima dominira krečnjak. Ova podneblja nazivaju se redzine, a karakteriše ih visoka vodopropustljivost i umereno bogatstvo humusom. Redzine kao plodno zemljiste u Srbiji Srbije koje se karakterišu ovim tipom zemljišta nalazi se mahom na jugozapadu zemlje, na Starom Vlahu, u Raškoj i na Metohiji.

Plodno zemljište u Srbiji slično redzinama su rankeri, s tim što se oni izdvajaju po većoj količini silikatni stena. Rankeri su zemljišta razvijenih, planinskih predela, na kojima buja mešovita vegetacija četinarskih, listopadnih šuma i pašnjaka. Rankeri su najzastupljeniji su na planinama poput Zlatibora, Kopaonika, Golije i Rudnika. Njihova prostranstva se uglavnom koriste kao pašnjaci i livade, dok manje površine služe kao oranice za proizvodnju krompira, ječma, raži i zobi.

Smonice su još jedan tip plodnog zemljišta u Srbiji koje ima posebnu namenu. Smonice se javljaju neposredno uz gajnjače i karakteristične su za Šumadiju, Mačvu, u dolinama Velike, Zapadne i Južne Morave i Timoka (Planinska oblast). Smonice inicijalno nisu namenjene ni za kakve zasade, dok se njihovim popravljanjem (melioracijom zemljipta) i đubrenjem, pripremaju za gajenje lucerke i drugih ratarskih kultura i krmnog bilja.

Podžoli su plodno zemljište koje se javlja u planinskim oblastima sa dosta padavina. Prirodna vegetacija podzola su šume, dok se za gajenje poljoprivrednih kultura moraju primeniti razne agrotehničke mere uz obilno đubrenje.

Plodno zemljište u Srbiji i njegova organska budućnost

Tipovi zemljišta u Srbiji su brojni, sa ogromnim površinama koje nisu iskorišćene ili prilagođene za ratarsku, povrtarsku, voćarsku ili vinogradarsku potrebu. Sa tolikim brojem neiskorišćenih površina (ne)obradivog zemljišta, Srbija može dobiti šansa za razvoj organske poljoprivrede. Prema rečima stručnjaka, Srbija ima oko 430.000 hektara neiskorišćenog poljoprivrednog zemljišta, što znači da koristimo plodnost zemljišta tek svakog devetog hektara.

Za organsku poljoprivredu u Srbiji pogodni su svi tipovi zemljišta, gde čak i ono “slabijeg” kvaliteta može služiti za uzgoj organskog voća, vinove loze, lekovitog bilja i dr.

Plodno zemljište u Srbiji nije zagađeno eškim metalima, obično svi predeli imaju pristup kvalitetnoj vodi, i udaljeno je od potencijalnih aerozagađivača, što je odličan preduslov za uspešan razvoj organske proizvodnje.